مهدی نجفی، پژوهشگر آینده‌نگاری
امروز در نقطه‌ی حساسی از تاریخ پول ایستاده‌ایم. فناوری‌های دیجیتال، به بازتعریف مفهوم «پول» دامن زده‌اند و ماهیت جدید پول در حال فراگیرشدن است.
با صرف ۲۰ دقیقه برای مطالعه‌ی این نوشته، آگاه شوید که:
پول از ابتدا تا کنون چه مسیری را طی کرده‌است؟
رمزارزها و CBDCها چه جایگاهی در مفهوم پول داشته‌اند؟
منتظر چه آینده‌‌هایی از پول می‌توانیم باشیم؟ 
فناوری دیجیتال آماده است تا ماهیت پول را تغییر دهد.
پول یکی از قابل‌توجه‌ترین نوآوری‌های انسان است. پول، معامله‌ی کالا و خدمات را در فواصل بسیار دور جغرافیایی – میان افرادی که ممکن است یکدیگر را نشناسند یا دلیلی برای اعتماد به یکدیگر نداشته‌باشند – امکان‌پذیر می‌کند. حتی می‌تواند برای انتقال ثروت و منابع در طول زمان مورد استفاده قرار گیرد. بدون پول، داد و ستد و تجارت – یا بهتر بگوییم تمام فعالیت‌های اقتصادی بشر – از نظر زمان و مکان به‌شدت محدود می‌شود. چاپ پول با قدرت اقتصادی هم‌معناست. بنابراین چندان شگفت‌انگیز نیست که تاریخ، سرشار از نمونه‌هایی از رقابت بین واحدهای پولی در داخل کشورها و نیز میان آن‌هاست.
آن‌چه
در نهایت قاطعانه این رقابت را پایان بخشید، ظهور بانک‌های مرکزی بود که امتیاز
انحصاری چاپ ارز قانونی و حفظ پایداری آن را در اختیار داشتند. Riksbank قدیمی‌ترین بانک مرکزی جهان در قرن هفدهم در سوئد ایجاد شد. در
چین، رقابت با بنیان‌گذاری بانک خلق چین در سال ۱۹۴۸ کمی پیش از
بنیانگذاري رسمي جمهوری خلق چین پایان یافت. با ورود بانک‌های مرکزی، بیشتر رقابت‌ها
در این حوزه، بین‌المللی شد و ارزش نسبی ارزها، وابسته به اعتبار و خوش‌نامی و
پایداری بانک‌های مرکزی منتشرکننده‌ی آن‌ها بود.
پول نقد همچنان زنده است. در دوران همه‌گیری
کرونا، با این که پرداخت‌های بدون تماس رواج بیشتری یافت، نیاز برای پول نقد در
اقتصادهای اصلی شامل آمریکا افزایش داشت. ممکن است این پدیده ریشه در آن داشته
باشد که افراد، هنوز پول نقد را شکلی ایمن از ذخيره‌ی پول می‌دانند. بسیاری ایالات
در آمریکا قوانینی دارند تا اطمینان پیدا کنند که پول نقد به عنوان شکلی از پرداخت
پذیرفته شده‌است. اما به طور کلی مصرف‌کنندگان، کسب وکارها و دولت‌ها از رواج
پرداخت دیجیتال استقبال می‌کنند. اکنون ما در آستانه‌ی یک انقلاب هستیم. پول نقد
در حال خارج شدن از مسیر است و جایگزین شدن فناوری‌های دیجیتال، می‌تواند ماهیت و
قابلیت‌های پول را تغییر دهد.
امروزه پول بانک مرکزی سه کارکرد دارد: یک واحد حساب (a unit of account)، وسیله‌ای برای تبادل (a medium of exchange) وذخیره‌ای از ارزش (a store of value). اما فناوری‌های دیجیتال ممکن است این کارکردها را تغییر دهند و آن‌ها را به سوی اشکالی از پول دیجیتال خصوصی هدایت کنند. در این صورت ممکن است تسلط پول بانک مرکزی تضعیف شود و موج دیگری از رقابت ارزشی پدید بیاید.
ظهور بیت‌کوین و ادامه‌ی مسیر رمزارزها
بیت‌کوین در بهترین زمان ممکن معرفی شد. ابتدای سال ۲۰۰۹؛ زمانی که بحران مالی جهانی، اعتماد در دولت‌ها و بانک‌ها را نابود کرده بود. اما حتی وقتی بیت کوین محبوبیت پیدا کرد، در کاربردهای پایه‌ای خود دچار لغزش بود. نوسان ارزش بیت‌کوین با نوسانات حقیقی، آن را به روشی غیرقابل اعتماد برای پرداخت تبدیل کرد. از سوی دیگر، مشخص شد که رمزارز، ناشناس بودن را تضمین نمی‌کند. هویت‌های دیجیتال کاربران با کمی تلاش می‌تواند به هویت‌های واقعی آن‌ها مرتبط شود. امروزه رمزارزها به دارایی‌های مالی مبتنی بر گمانه‌زنی تبدیل شده‌اند. آن‌ها با ارزش ذاتی اندک و ارزش‌گذاری بسیار بالا، پشتوانه‌ای جز ایمان سرمایه‌گذاران ندارند.
نسل جدید رمزارزها در حال رشد و رفع بسیاری از کاستی‌های بیت‌کوین است. استیبل‌کوین‌ها – رمزارزهایی که ارزش ثابت آن‌ها از پشتوانه‌ی دلار امریکا یا دیگر ارزهای خوشنام بدون پشتوانه ناشی می‌شود – در حال گسترش هستند. استیبل‌کوین‌ها سازوکارهای پرداخت دیجیتال را قابل اعتماد می‌کنند و دسترسی ارزان‌تر، سریع‌تر و آسان‌تری برای پرداخت‌های محلی و بین‌المللی ایجاد می‌کنند.
نگاه بلندمدت نشان می‌دهد بسیاری از نهادهای محافظه‌کاری که نسبت به تغيير مقاوم اند، در حال وارد شدن به عصر دیجیتال هستند. بسیاری از بانک‌های مرکزی به دنبال چاپ پول خود به شکل دیجیتال اند.
CBDCها وارد می‌شوند
اقتصادهای بزرگ نظیر چین، ژاپن و سوئد در حال آزمایش ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDCها) هستند؛ نسخه‌های دیجیتال ارزهایی که هم‌اکنون به عنوان سکه و اسکناس چاپ می‌شوند. باهاما و نیجریه CBDCهای خود را در سراسر کشور عرضه کرده‌اند. برزیل، هند و روسیه نیز در حال آزمایش هستند.
برخی کشورها CBDCها را به عنوان راهی برای افزایش دسترسی به سیستم مالی رسمی می‌بینند. از این مسیر، حتی افراد بدون حساب بانکی یا کارت اعتباری می‌توانند به سیستم پرداخت دیجیتال ارزان و ایمن دسترسی پیدا کنند. دیگر کشورها CBDCها را برای افزایش بازدهی و پایداری سیستم‌های پرداخت دیجیتال دنبال می‌کنند. برای نمونه کرون الکترونیکی سوئد، در مواردی که سیستم‌های پرداخت تحت مدیریت شرکت‌های خصوصی به دلیل مشکلات فنی دچار مشکل شوند، به عنوان پشتیبان استفاده می‌شود.
CBDCها همچنین می‌توانند به حفظ ارتباط پول خرده‌فروشی بانک‌های مرکزی در کشورهایی که پرداخت‌های دیجیتال به یک عادت تبدیل شده‌است، کمک کنند. برای نمونه چین عرضه‌ی نسخه‌ی دیجیتال ارز رسمی خود را در دوره‌ای که دو غول مالی، Alipay و WeChatPay تلاش دارند بر بستر پرداخت کشور مسلط شوند، دنبال می‌کند. CBDCها مزایای دیگری نیز دارند. آن‌ها می‌توانند انواعی از فعالیت‌های اقتصادی را از سایه بیرون آورده و در دام مالیات بیاندازند؛ برخلاف معاملات نقدی که بیشتر بدون گزارش مالیاتی هستند. آن‌ها همچنین می‌توانند جعل را کاهش دهند و استفاده از پول رسمی را برای اهدافی مانند پولشویی، قاچاق مواد مخدر و حمایت مالی از تروریسم دشوارتر کنند. معاملات CBDC قابل حساب‌رسی و پیگیری هستند.
دنیای پول در پنج یا ده سال آینده به چه شکل خواهد بود؟
می‌توانیم دنیایی را تصور کنیم که در آن بسیاری افراد کیف پول‌های دیجیتال دارند؛ با ترکیبی از پول در حساب‌های بانکی دیجیتال، استیبل‌کوین‌هایی تحت مدیریت شرکت‌های خصوصی، و شاید یک یا چند CBDC. هیچ‌کس نمی‌داند استیبل‌کوین‌ها و CBDCها چگونه در کنار هم وجود خواهند داشت. برای نمونه شرکت Meta قصد داشت استیبل‌کوین خود را منتشر کند؛ اما پروژه براساس مقررات نظارتی آمریکا لغوشد. این نگرانی وجود داشت که استیبل‌کوین هم در داخل کشور و هم بين مرزها برای قاچاق مورد استفاده قرار گیرد.
هم‌اکنون به نظر می‌رسد استیبل‌کوین‌ها راه خود را پیدا کرده‌اند. تا مارس ۲۰۲۲ بیش از سی گونه استیبل‌کوین با ارزش کلی نزدیک به ۱۸۵ میلیارد دلار در گردش بودند. این امکان وجود دارد که استیبل‌کوین‌ها بر رأس زیست‌بوم‌های تجاری بزرگ مقیاس مانند Amazon بایستند و جاذبه‌ای کافی به‌عنوان ابزاری برای پرداخت پیدا کنند. استیبل‌کوین‌ها در هر نرخی، تا زمانی که پایداری آن‌ها وابسته به ارزهای بدون پشتوانه است، به ارزش مستقلی تبدیل نخواهندشد. به بیان دیگر، آن‌ها بیش از هر چیز به این دلیل که ابزار پرداخت ارزان‌تر و آسان‌تری هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
تا امروز مشخص شده که انقلاب ارز دیجیتال پیامدهایی برای سیستم پولی بین‌المللی خواهد داشت. پرداخت‌های بین مرزی همواره به دلیل درگیر بودن با چندین ارز و چندین نهاد – که هر کدام قوانین و پروتکل‌های خود را دارند. پیچیده بوده است. این پرداخت‌ها همواره کند، گران و دشوار بوده است. این در حالی است که رمزارزها می‌توانند آزادانه مرزها را طی کنند و موانع را از سر راه خود بردارند.
پدیده‌ی دلاری شدن (dollarization) – که در آن یک ارز خارجی، مورد اعتماد و جایگزین یک ارز محلی می‌شود – می‌تواند با افزایش ارزهای دیجیتال تشدید شود. به‌تازگی در کشورهایی مانند ایران و ترکیه می‌بینیم که مردم از رمزارزها برای دور زدن محدودیت‌های مربوط به ریزش سرمایه استفاده می‌کنند. زمانی که ارزها در ارزش بالایی قرار می‌گیرند، آن‌ها می‌توانند پول خود را در جایی امن‌تر در خارج از کشور سرمایه‌گذاری کنند. به نظر می‌رسد استیبل‌کوین‌هایی که پشتوانه‌ی آن‌ها داراست، در مقایسه با استیبل‌کوین‌هایی که توسط دیگر ارزها پشتیبانی می‌شوند مقبولیت بیشتری دارند. اما ارز دیجیتال رسمی چین رقیبی جدی است و می‌تواند اهمیت دیگر ارزها مانند یورو، پوند، ین و فرانک را کاهش دهد.
در نهایت باید به یاد داشت که فناوری می‌تواند پیامدهایی غیرقابل پیش‌بینی نیز داشته باشد. دیجیتالی شدن ارزها- بیش از حرکت به سمت افزایش ارزهای رسمی و خصوصی که در یک سطح به رقابت می‌پردازند – می‌تواند قدرت اقتصادی را بیشتر متمرکز کند. از سوی دیگر، ارزهای دیجیتال منتشر شده توسط شرکت‌های بزرگ – که از چیرگی زیست‌بوم رسانه‌های اجتماعی یا تبلیغات استفاده می‌کنند – ممکن است جذابیت پیدا کنند. این ارزها – جز در صورتی که توسط دولت‌ها لغو شوند – می‌توانند روزی از ارزهای بدون پشتوانه مستقل شده و به ذخیره‌ی ارزشی مستقل تبدیل شوند. این امر در صورتی که کشورهای مستقل به انتشار چندباره‌ی پول در رقابت با ارزهای محلی پایان ندهند، می‌تواند حتی ناپایداری مالی بیشتری ایجاد کند.
آن‌چه قطعی است این است که سامانه‌ی پولی بین‌الملل در آستانه‌ی تغییر و تحولی ناشی از انقلاب دیجیتال است. در ادامه باید دید این پدیده در نگاه کلان برای انسان سودمند خواهد بود یا نابرابری‌های جهانی و محلی موجود را تشدید می‌کند.
عنوان نسخه‌ی اصلی: The Transformation of Money
تالیف: Eswar Prasad
ترجمه و خلاصه‌سازی: هلدینگ فناپ . معاونت نوآوری و
توسعه‌ی زیست‌بوم دیجیتال
منبع: MIT Technology Review
تاریخ انتشار نسخه‌ی اصلی: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲